Khoai nưa hay Khoai na - Amorphophallus paeoniifolius (Dennst.) Nicols, = A. campanulatus (Roxb.) Blume ex Decne, thuộc họ Ráy - Araceae. Cây thảo sống lâu năm, có thân củ nằm trong đất; củ hình bán cầu, rộng đến 20cm, mặt dưới lồi mang một số rễ phụ và có những nốt như củ khoai tây chung quanh có 3-5 mấu lồi; vỏ củ màu nâu, thịt trắng vàng và cứng. Lá mọc sau khi đã có hoa, thường chỉ có một lá có cuống cao tới 1,5m được gọi là dọc (cọng) dọc màu xanh sẫm có đốm bột; phiến chia làm 3 nom tựa như lá Ðu đủ. Cụm hoa gồm một mo to màu đỏ xanh có đốm trắng, mặt trong màu đỏ thẫm, bao lấy một bong mo là một trục mang phần hoa cái ở dưới, phần hoa đực ở trên.
Khoai nưa phân bố ở Ấn độ, Myanma, Trung quốc, Việt nam, Campuchia, Malaixia, Inđônêxia, Philippin. Ở nước ta, khoai nưa mọc hoang rải rác ở khắp các vùng rừng núi, được bà con nhiều địa phương đem về trồng từ lâu đời ở trong vườn, quanh bờ ao, dọc hàng rào và trên các đồi để làm thức ăn cho người và gia súc, gặp nhiều ở các tỉnh Lạng sơn, Quảng ninh, Bắc giang, Hoà bình, Nghệ an, Hà tĩnh, Quảng trị.
Củ khoai nưa thu hoạch khi chưa già thì bở mà ít ngứa. Để qua vụ thì sượng, không bở mà ngứa.
Kinh nghiệm bới sớm thì chỉ gọt vỏ, ngâm nước vo gạo độ nửa ngày, rồi nấu với một nhún muối độ một giờ thì ăn được. Khoai già và củ to thì phải bổ đôi hay bổ tư thành từng miếng, ngâm nước phèn một đêm, rồi nấu với một cục vôi trong một giờ thì mới hết ngứa. Muốn để dự trữ dùng dần thì cũng phải thái miếng, ngâm với nước phèn một đêm, đem phơi, rồi ngâm với nước nóng hoà vôi.
Bà con ta trồng khoai nưa chủ yếu để lấy bột. Bột nưa trắng mịn giống như bột sắn nhưng có tỷ lệ tinh bột cao hơn nhiều. Bột nưa được dùng để chế các loại bánh, làm miến, hoặc sử dụng trong công nghiệp (để hồ vải, hồ lụa). Khi dùng tươi có thể luộc ăn hoặc nấu độn với cơm, ăn chắc dạ, mát, không nóng ruột như ăn khoai lang, khoai sọ; cũng được dùng nấu chè.
Dọc nưa cũng ăn được. Người ta lấy dọc về, tước bỏ vỏ, thái khúc, ngâm nước vo gạo cho hết ngứa rồi có thể nấu canh giấm như dọc mùng, hoặc muối dưa ăn. Trong lá khoai nưa, có tỷ lệ thành phần hoá học như sau: Nước 74,8; protein 1,9; lipid 0,5; cellulose 1,6; dẫn xuất không protein 20,7 và khoáng toàn phần 0,5.
Củ nưa, dọc và lá, bã bột khoai nưa là nguồn thức ăn tốt cho gia súc. Người ta lấy toàn bộ cây nưa cả cành lá và củ thái nhỏ, nấu với nước vo gạo và cho thêm nhúm muối, pha thêm ít cám cho lợn ăn rất tốt. Trong trường hợp thu được nhiều dọc, thì có thể băm nhỏ, phơi khô để dành làm thức ăn dự trữ nuôi lợn.
Nhân dân ta ở một số vùng đồi núi thuộc các tỉnh Quảng ninh, Lạng sơn, Bắc giang còn trồng một loại khoai nưa khác còn gọi là khoai ngái (Amorphophallus riveri Dur.) để lấy củ đem luộc ăn ngay hoặc luộc rồi để nguội, cắt thành khoanh đem nướng ăn dẻo tựa bánh dày nướng. Thường phải chế biến như khoai nưa mới khỏi ngứa. Củ khoai ngái dùng độn với cơm, nấu chè; bột nó cũng rất trắng, nên có thể dùng chế các loại bánh như bánh rán, bánh quế hoặc một loại bánh đa khô gọi là cao khô, và làm miến.
Dọc khoai ngái cũng ăn được; lúc còn non dùng nấu với cá, lúc già để muối dưa hoặc đem luộc, tước nhỏ ra phơi khô làm rau dự trữ ăn dần. Dọc lá, vỏ củ, bã bột khoai ngái cũng là nguồn thức ăn rất tốt cho gia súc.
Có thể nói các loại khoai nưa, khoai ngái là những cây cho bột có giá trị kinh tế cao, không một bộ phận nào của cây bị vứt bỏ.
Củ nưa già cũng được dùng làm thuốc, Lương y Lê Trần Đức cho biết: Củ nưa già vị cay ngứa, tính ấm, có độc, có tác dụng sát trùng, trục thai chết, tiêu đờm và chữa sốt rét cơn. Dùng ngoài đắp mụn nhọt sựng tấy. Dùng uống phải chế như cách chế Nam tinh, Bán hạ tức là thái miếng, ngâm nước vo gạo một ngày đêm sau ngâm nước phèn chua một đêm, phơi khô và nấu với Gừng (100g gừng với 1kg củ nưa) 3 giờ cho hết cay. Liều dùng là 4-12g.
Để chữa sốt rét có báng, đờm trệ, ăn không tiêu, dày da bụng, dùng củ Nưa chế l2g, Trần bì, Bách bệnh, Nam mộc hương, Ý dĩ (sao), Nga truật, Xa can, đều 10g mỗi vị, sắc uống, hay tán bột uống, mỗi ngày 24g.
Trích từ sách: Cây Rau Làm Thuốc
của PTS Võ Văn Chi
do NXB TH Đồng Tháp ấn hành
Nhận xét
Đăng nhận xét