CHỮA LỴ TRỰC TRÙNG - Cẩm Xà Lặc

Còn gọi là mỏ quạ, mỏ ó, găng cơm, găng vàng, găng sơn, găng cườm, thiết thỉ mễ (Trung Quốc).

Tên khoa học Canthium parvifolium Roxb.

Thuộc họ Cà phê Rubiaceae.

Cẩm xà lặc là tên vỏ cây này được xuất bán cho Trung Quốc. Tên này phổ biến ở tỉnh Quảng Bình là nơi được khai thác thu mua để xuất. Tại những nơi khác tên mỏ quạ, mỏ ó phổ biến hơn. Cũng có nơi gọi là cây găng, tên mỏ qụa còn dùng để chỉ một cây khác (xem vị này) cần chú ý tránh nhầm.

A. Mô tả cây

Cẩm xà lặc là một cây nhỏ có gai dài từ 0,3 đến 5cm hai đầu quặp lại gần giống như mỏ quạ, phía gốc gai có lông. Lá hình trứng thuôn dài mặt trên nhẵn, mặt dưới hơi có lông trên đường gân; phiến lá dai, cuống rất ngắn. Hoa màu vàng họp thành chùm ở kẽ lá từ 2 đến 8 hoa. Cánh hoa 2-3mm. Quả hạch hình cầu đường kính 8-10mm khi chín có màu vàng nhạt trong có hai ngăn mỗi ngăn chứa một hạt.

Mùa hoa và quả: tháng 10-12 (Hình dưới).

B. Phân bố, thu hái và chế biến

Mọc hoang ở khắp các tỉnh miền Bắc nước ta, đôi khi được trồng làm hàng rào vì rất nhiều gai nhọn. Còn thấy mọc ở Hoa Nam, Trung Quốc, các nước nhiệt đới châu Á.

Thường người ta đào rễ bóc lấy vỏ phơi khô để xuất, trước đây thu hái cả cành. Quả dùng để giặt quần áo thay xà phòng.

C. Thành phần hóa học

Chưa thấy tài liệu nghiên cứu. Sơ bộ thấy có ancaloit và saponozit. 

D. Tác dụng và liều dùng

Chưa rõ Trung Quốc mua vỏ rễ vể để làm gì, số lượng mua cũng còn ít chưa đáng chú ý.

Trong nhân dân thường dùng quả thay xà phòng để giặt quấn áo, tơ, lụa không chịu được kiềm của xà phòng, vỏ quả rất đắng muốn ăn thì phải loại bỏ vỏ.

Vỏ thân và vỏ cành dùng chữa lỵ. Dùng dưới dạng thuốc sắc. Mỗi ngày dùng 5-10g.

Lá cây này được dùng giã nát đắp lên vết thương, nhưng ít được dùng hơn lá cây mỏ quạ thuộc họ Dâu tằm (xem vị này).

Nguyên Liệu Làm Thuốc trích từ nguồn: Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của GS-TS Đỗ Tất Lợi